Παρασκευή 13 Μαΐου 2011

Η σύγχρονη σάτιρα και τα όρια της

Η σάτιρα αποτελεί ένα βασικό χαρακτηριστικό στη καθημερινότητα του Έλληνα. Ίσως είναι ένα σημειολογικό χαρακτηριστικό του που τον ξεχωρίζει από τον μέσο Ευρωπαίο. Από την αρχαιότητα μέχρι την εποχή μας, η σάτιρα αποτελούσε το όπλο του αδύνατου απέναντι στον ισχυρό, στον αλαζόνα, στο δυνατό. Στις μέρες μας όμως συγκεντρώνει υψηλή δημοφιλία ένα νέο είδος <<σάτιρας>>. Η τηλεοπτική τυποποιημένη σάτιρα. Η ελληνική τηλεόραση, έχοντας θυσιάσει εδώ και χρόνια τον ψυχαγωγικό της χαρακτήρα στο βωμό του άμεσου κέρδους, επικεντρώνεται σε φθηνές παραγωγές που θα κεντρίσουν το ενδιαφέρον του κοινού γρήγορα και εύκολα. Ένας τέτοιος τρόπος είναι ο εξευτελισμός και η διαπόμπευση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Είτε σε εκπομπές που προτρέπουν ανθρώπους να προβούν σε εξευτελιστικές δραστηριότητες για λίγα ευρώ, είτε παρουσιάζοντας στο ευρύ κοινό τα χρέη τους, είτε ταπεινώνοντας παιδιά σε στημένους διαγωνισμούς <<ταλέντων>> . Πρωτεύοντα ρόλο σε αυτή τη διαδικασία, δυστυχώς έχουν και οι σατιρικές εκπομπές. Η δημόσια σάτιρα που κάποτε ήταν ένα εξαιρετικό όπλο απέναντι στην αλαζονεία της όποιας εξουσίας πλέον έχει γίνει μιας μέθοδος εξευτελισμού απέναντι σε ανίσχυρους, αδύναμους ανθρώπους . Πολύ συχνά γίνεται λόγους για τα όρια της σάτιρας. Η δημόσια σάτιρα έχει το ρόλο της κριτικής και της παρωδίας μιας έννοιας ή ενός προσώπου, χρησιμοποιώντας πολλές φορές μια σειρά από αρνητικά χαρακτηριστικά, όπως η ειρωνεία, η υπερβολή και ο σαρκασμός, έχοντας πάντα όμως κάποιο ευγενή στόχο. Δεν εμπλέκεται σε ηθικούς φραγμούς που αποκωδικοποιούμε διαφορετικά ανάλογα την εποχή και τους ανθρώπους. Δεν μπορεί να έχει όρια διότι η προσέγγιση που κάνει στα πρόσωπα ή στις έννοιες εξαρτάται από το μέγεθος και την ισχύ τους, διαφορετικά είναι ανεπαρκής. Οπότε το σωστό ερώτημα σήμερα απέναντι στις σύγχρονες σατιρικές εκπομπές δεν είναι αν ξεπερνούν τα όρια της σάτιρας, αλλά αν αυτό που κάνουν είναι σάτιρα. Η δημόσια σάτιρα χρησιμοποιεί τον σαρκασμό και την ειρωνεία για να κριτικάρει ένα πρόσωπο. Αλλά ο σαρκασμός και η ειρωνεία από μόνα τους δεν είναι σάτιρα. Όταν δεν έχουν ένα θετικό στόχο ως βασικό συστατικό. Τη βελτίωση του αντικειμένου ή των συνθηκών που απορρέουν από αυτό. Παράδειγμα, αν σε μια εκπαιδευτική αίθουσα, αποχωρήσει ο καθηγητής μετά από μια αυστηρή και σκληρή ομιλία προς τους μαθητές, σάτιρα είναι να σηκωθεί κάποιος από αυτούς και να ειρωνευτεί το ύφος ή το λόγο του καθηγητή. Το χαμόγελο και η διασκέδαση που θα δημιουργούσε ένα πιο απελευθερωμένο κλίμα απέναντι στον εξουσιαστικό ρόλο του καθηγητή, επιτρέπει στην σάτιρα να υπερβαίνει τον σεβασμό που ηθικά θα ήταν απαραίτητος απέναντι στον εκπαιδευτή. Αντίθετα η διακωμώδηση ενός συμμαθητή που έχει κινητικό πρόβλημα δεν είναι σάτιρα, είναι απλώς διαπόμπευση. Δεν παράγει κανένα θετικό αποτέλεσμα, δεν βελτιώνει, δεν έχει στόχο. Αυτή είναι η σύγχρονη σάτιρα της ελληνικής τηλεόρασης, η διαπόμπευση ενός ανθρώπου που δεν έχει το νοητικό επίπεδο, το πολιτιστικό υπόβαθρο και τη πολιτική συμπεριφορά που επιθυμούν οι διανοούμενοι σύγχρονοι σατιρικοί.